Een fragment uit
De macht van godinnen
door Natalie Haynes, vertaald door Henny Corver en FvdW
Botticelli's De geboorte van Venus is een van de bekendste schilderijen ter wereld. Het doek is bijna drie meter breed en haast twee meter hoog en hangt in het Uffizi in Florence. Venus neemt daarop een centrale positie in; ze is bijna even groot als de museumbezoekers die kijken naar haar smetteloos blanke huid en haar golvende goudblonde haar. Dat is uiterst losjes samengebonden in een paardenstaart, maar wordt opzijgeblazen door de god Zefyros, die rechts van haar in de lucht zweeft en met bolle wangen een briesje in de richting van de pasgeboren godin stuurt. Hij heeft zijn arm om een andere godin of nimf geslagen; afgezien van hun opbollende mantels zijn ze allebei naakt. Ze omhelst hem angstvallig: ze heeft niet alleen haar beide armen om hem heen geslagen, maar ook een been. En ze heeft haar handen samengeklemd, met verstrengelde vingers. Ze wil niet het risico lopen dat hij haar loslaat en ervandoor gaat met de beeldschone vreemdelinge die voor hen staat, met haar tenen op de rand van een reusachtige, roomwitte schelp. En toch kan ook zij haar blik niet losmaken van Venus. Om hen heen dwarrelen roze bloemen neer over de jadegroene zee. Links van Venus staat een veel decenter aangeklede godin, een van de Gratiën misschien. Haar haar is keurig samengevlochten, en zelfs de losse krullen over haar oren blijven keurig in model, al waaien ook die op in de bries van Zefyros. Ze draagt een wit gewaad met lange mouwen en een patroon van twijgjes met tere blauwe bloempjes. Ze staat er bedaard bij, niet verrast door de komst van de godin. Het lijkt zelfs alsof ze erop heeft staan wachten: in haar hand heeft ze een donkerroze mantel, geborduurd met bladeren en bloemen, klaar om het naakte lichaam van Venus te bedekken.
Maar het meest intrigerend is de houding van Venus. Haar gewicht rust op haar linkervoet, zodat haar ene heup iets naar buiten gedraaid is. Met haar rechterhand schermt ze haar borsten af op een manier die nog het best omschreven kan worden als compleet ontoereikend. Haar rechterborst is gedeeltelijk bedekt, maar de linker is volledig zichtbaar. Met haar linkerhand houdt ze het uiteinde van haar lange blonde lokken vast en drukt die tegen haar dijbeen. Geen wonder dat Zefyros zo hard blaast dat zijn wangen ervan opbollen. We kunnen haar schaamstreek niet zien, omdat die aan het oog wordt onttrokken door haar paardenstaart. Maar het is vrijwel onmogelijk niet te denken aan wat daarachter schuilgaat. Door haar lichaam te bedekken – Venus' gelaatsuitdrukking is volmaakt kalm: er is hier geen subtekst van schroom, zelfs niet in het vijftiende-eeuwse Italië – vestigt de godin er nog nadrukkelijker onze aandacht op. En ze is al praktisch levensgroot en staat naakt in het midden van het doek. Ze trok van meet af aan onze aandacht.
Deze pose van Venus – en van Afrodite vóór haar – gaat terug tot de klassieke oudheid. De Afrodite van Knidos was vervaardigd door Praxiteles, de grote beeldhouwer uit de vierde eeuw voor onze jaartelling. Het beeld is verloren gegaan, maar het stond ooit in de tempel van Afrodite in Knidos, in Klein-Azië (het huidige Turkije). Volgens Plinius de Oudere heeft Praxiteles zelfs twee beelden van Afrodite vervaardigd, één gekleed en één naakt. De bewoners van Kos, die hem daartoe opdracht hadden gegeven, gaven de voorkeur aan het aangeklede beeld. Dus namen de bewoners van Knidos de naakte versie – een van de vroegste beelden van het ontklede vrouwelijk lichaam. Daarmee beschikte die stad opeens over een enorme toeristische trekpleister, want de mensen stroomden in groten getale toe om de godin te bezichtigen. Het beeld genoot de faam dat het vanuit elk gezichtspunt even fraai was, en stond daarom opgesteld in een heiligdom dat aan alle kanten open was. Het verhaal ging dat een man zo verkikkerd op haar raakte dat hij zich 's nachts in de tempel verborg en op haar masturbeerde, waardoor haar marmeren dijbeen bevlekt raakte. Kunstliefhebbers heb je kennelijk in alle soorten en maten.
Om het over een betamelijker boeg te gooien: een verzameling epigrammen, de Anthologia Hellēnikē, bevat een anekdote over dit beeld die wordt toegeschreven aan Plato. Afrodite reist over zee naar Knidos, omdat ze benieuwd is naar die beroemde beeltenis van zichzelf. Als ze die tenslotte onder ogen krijgt, vraagt ze: 'Wanneer heeft Praxiteles me naakt gezien?' Een groter compliment is voor een kunstenaar nauwelijks denkbaar.
Dit beeld van Afrodite mag dan verloren zijn gegaan, maar er zijn wel kopieën bewaard gebleven, waaronder een die deel uitmaakt van de Ludovisi-collectie in het Museo Nazionale Romano. Ze is afgebeeld in dezelfde houding: het gewicht steunt op een voet, en haar ene heup is lichtjes zijwaarts gebogen. Ze heeft strak gekapte krullen in plaats van de golvende lokken die Botticelli haar heeft gegeven. En ze doet geen poging om haar borsten te verbergen: ze heeft een mantel in haar linkerhand, en staat op het punt zich daarmee te bedekken. Afrodite wordt dikwijls nat afgebeeld – ze komt net uit de zee of uit bad – wat met zich meebrengt dat ze doorgaans naakt is. Haar rechterhand houdt ze in de karakteristieke houding voor haar schaamstreek. Deze pose wordt wel de Venus Pudica genoemd, wat gewoonlijk wordt vertaald als 'ingetogen Venus'. Maar het woord pudica betekent iets veel minder positiefs dan 'ingetogen', met connotaties van schaamte of eerverlies. Voor mij is het een bron van voortdurende ergernis dat de termen die we gebruiken om vrouwelijke geslachtsdelen te beschrijven vrouwonvriendelijker worden naarmate ze neutraler lijken: pudenda, iets om je voor te schamen; vagina, een schede om een zwaard in te steken. Het maakt dat ik ga verlangen naar een stuk of wat bondige eenlettergrepige woorden.
Een andere variatie op deze pose is te zien in het British Museum, dat de Venus van Lely in bruikleen heeft van de Royal Collection. Deze in de tweede eeuw vervaardigde Romeinse kopie van een Grieks beeld toont Venus in een gehurkte houding, met haar linkerarm over haar linkerbovenbeen en haar rechterarm opgeheven om haar borsten te bedekken. Net als bij Botticelli is slechts één borst gedeeltelijk verhuld en springt de andere dus des te meer in het oog. Ook deze Venus is zo gemaakt dat ze van alle kanten bekeken kan worden; een conservator van het museum heeft me ooit verteld dat haar billen zo vaak door bezoekers werden betast dat ze verkleurd raakten en schoongemaakt moesten worden.
Maar de staande versie van Afrodite of Venus is toch het meest gekopieerd, misschien omdat het schilderij van Botticelli zo bekend is. Ik weet niet meer of ik het al eens gezien had toen ik Terry Gilliams The Adventures of Baron Munchausen zag, een film die in 1988 werd uitgebracht en een hommage aan dit tafereel bevat, met Uma Thurman, toen nog een tiener, als de naakte Venus die uit een schelp geboren wordt terwijl de Baron en zijn metgezellen toekijken. Deze scène bevat van alles dat ons nu zou kunnen storen, niet in de laatste plaats een zeventienjarige actrice die naakt tevoorschijn komt uit een reusachtige schelp, met lang haar in haar linkerhand dat ze tegen haar lichaam aandrukt en haar rechterarm voor haar boezem, net als de Venus van Botticelli. Deze goddelijke verschijning wordt gadegeslagen door Oliver Reed (als Venus' echtgenoot Vulcanus), John Neville (als de Baron) en Eric Idle (als zijn metgezel Berthold), alle drie oud genoeg om Thurmans vader te kunnen zijn. Grootvader zelfs, in het geval van Neville. Maar Gilliam kent de kunst die hij hiermee eer bewijst, en de bovenaardse schoonheid van Thurmans serene gelaat (waaraan ze zorgvuldig een uitdrukkingsloze stem paart) maakt dit tot een perfecte imitatie van het schilderij.
© Frits van der Waa 2023
