de Volkskrant van 2 november 1985, Kunst, recensie
Schütz' zwanezang weinig verrassend
Nederlandse Bach Vereniging: Schützprogramma (o.a. Musicalische Exequien, delen uit Kleine
Geistliche Konzerte, Der Schwanengesang). Uitvoerenden: Gesualdo Consort Amsterdam, Koor en
instrumentaal ensemble van de Nederlandse Bach Vereniging. Dirigent: Jos van Veldhoven. Plaats: Waalse
Kerk, Amsterdam. Herhaling: Schiedam, 2 nov., Groningen, 3 nov.
Dat muziek van een 400 jaar oude componist nog een eerste uitvoering kan beleven – zij het dan een
Nederlandse – blijft merkwaardig. Temeer als het gaat om Der Schwanengesang van Heinrich
Schütz: een reeks van dertien motetten, die ontstond tussen 1665 en 1671, en letterlijk
Schütz' "zwanenzang" is. De titel schijnt afkomstig te zijn van de componist zelf, die zijn
naderend einde voorvoelde.
De muziek is overgeleverd in losse partijen, waarvan er twee ontbraken. Een volledige reconstructie
werd pas in 1983 gemaakt. Vandaar deze verlate première.
Laatste werken van grote componisten zijn dikwijls fascinerende stukken, waarin de gerijpte meester
tot de toppen van zijn kunnen komt. (Voorbeelden: Bachs Kunst der Fuge, en de laatste
strijkkwartetten van Beethoven of Bergs Vioolconcert.) De vier Schwanengesang-motetten
die de Nederlandse Bach Vereniging in de Waalse Kerk liet horen, stelden daarin enigszins teleur, al
zijn het prachtige dubbelkorige stukken, waarin het woord van God welsprekend en met praal wordt
verkondigd. De teksten, grotendeels ontleend aan Psalm 119, zijn met de grootste aandacht voor het
woord uitgecomponeerd, in een gestage afwisseling van devote en theatrale passages.
De dubbelkorigheid van Schütz' muziek werd in dit concert nu eens gerealiseerd door het koor
van de Bachvereniging in twee helften te delen, dan weer door tegenover dit koor een ensemble van
solisten, het Gesualdo Consort, te stellen. Naast Der Schwanengesang en de Musicalische
Exequien werden motetten uit de Geistliche Chormusik en de Kleine Geistliche Konzerte
ten gehore gebracht, als proefjes van de verschillende stijlen waarvan Schütz zich bediende. Dat
maakte het programma wat overladen; de aanvullingen waren duidelijk ook niet zo grondig ingestudeerd
als de hoofdmoot.
Het viel op dat zowel in het grote (amateur)koor als in het professionele Gesualdo Consort de
buitenstemmen, sopranen en bassen, het best bezet zijn. Zo onderscheidden de onberispelijke prestaties
van Harry van der Kamp en Barbara Borden zich van de niet altijd even zekere geluiden van tenor Michiel
ten Houten de Lange en countertenor Simon Schouten. Ook bij de tenoren van het koor rommelde het hier
en daar.
Het waren kleine schaduwplekjes in een smaakvolle uitvoering, waarin vooral de dynamische en
ritmische contouren van de tekst, die bij Schütz altijd voorop staat, door dirigent Jos van
Veldhoven met zekere hand werden aangebracht.
Met dat al is Der Schwanengesang geen uitschieter in het oeuvre van Schütz. In de
Musicalische Exequien, dertig jaar eerder gecomponeerd, wordt Gods lof niet met minder
vakmanschap en geloofsijver bezongen. En een ander stuk uit zijn laatste jaren, de Mattheuspassie
(1665), onlangs nog te horen in het Festival Oude Muziek, heeft met de ingehouden dramatiek van zijn
eenstemmige, quasi-gregoriaanse melodielijnen, doorbroken met meerstemmige koordelen, veel meer de
kenmerken van een "opus ultimum".
© Frits van der Waa 2006
