de Volkskrant van 17 oktober 1988, Kunst, recensie
Schönbergs tijdgenoten gerehabiliteerd
Schreker, Zemlinsky en Schönberg door het Schönberg Ensemble, in Zaal de Unie, Rotterdam.
Herhalingen: Amsterdam (22/10), Den Haag (19/10), Eindhoven (20/10). Radio: Radio 4, 24/10, 20.0Ou
(alleen Schönberg)
Het Schönberg Ensemble heeft sinds zijn oprichting geijverd om aan te tonen dat de breuk die
Schönberg omstreeks 1910 met zijn "atonale" muziek in de muziekgeschiedenis teweegbracht geen
werkelijke breuk was. Bij de speurtocht naar de wortels van Schönbergs muziek kwam er steeds meer
werk van vergeten verwanten boven de grond. De opvallendste daarvan zijn Alexander von Zemlinsky en
Franz Schreker.
De rehabilitatie die deze twee componisten, tientallen jaren na hun dood, deelachtig is geworden is
overigens niet uitsluitend het werk van het Schönberg Ensemble. Recentelijk bracht de Nederlandse
Opera opvoeringen van Zemlinsky's opera's Der Zwerg en Der Kreidekreis, terwijl bij de
Brusselse Munt dit jaar nog twee Schreker-opera's op het programma stonden.
Het idioom van Zemlinsky's Trio op. 3 uit 1896, een "vroege" maar solide compositie, is nauw
verwant aan dat van Brahms, wiens invloed doortastend, soms wat overspannen verwerkt is. Schrekers
Der Wind (uit 1908/1909), pas in 1980 voor het eerst uitgevoerd, is intrigerender. Het stuk,
tien minuten kort, was bedoeld als begeleiding voor een dansvoorstelling, en heeft dan ook een
beeldende, filmische werking. De eerste maten suggereren een lentekoeltje, verderop razen stormen, en
daartussendoor biedt Schreker een soort snapshots van een tuinfeestje, met even kortstondige als
plotselinge uitstapjes naar divertissementsmuziek.
Schrekers grilligheid grenst aan stijlloosheid. Nu prikkelt dat aangenaam, maar tegelijkertijd is
het goed te begrijpen dat de kritici van zijn tijd zijn werk met gemengde gevoelens ontvingen. Het stuk
zit vol eigenaardige stijlbloempjes. Er passeert Ravel, Mahler, een maat Stravinsky. Ontlening of eigen
vinding? Het blijft een open vraag.
Maar de grote lijn in het stuk is helder, de harmonie licht exotisch, en het is prachtig geschreven
voor de vijf instrumenten. Vooral uit hoorn en klarinet tovert Schreker orkestrale klankkleuren. En een
gavere uitvoering dan die van het Schönberg Ensemble is nauwelijks denkbaar.
Met Verklärte Nacht demonstreerde het gezelschap eens te meer tot welke uitersten
Schönberg, die het nu eenmaal als zijn taak zag de muziek verder te brengen, de
expressiemogelijkheden van het romantische idioom opkrikte. Vooral door de enorme spankracht die het
Schönberg Ensemble in het ijselijk moeilijke stuk legde was het een gezaghebbende uitvoering, al
kon men zich hier en daar een stralender klankbeeld wensen. John Harding, primarius van het Orlando
Kwartet, bleek een voortreffelijke vervanger voor eerste violiste Janneke van der Meer, die tijdelijk
door ziekte uitgeschakeld is.
Buiten de reguliere herhalingen van dit concert speelt het Schönberg Ensemble Verklärte
Nacht zaterdag in de VARA-Matinee. De vijfdelige Brahms-Schönberg-serie, waarin dat het eerste
concert is, belooft eveneens een boeiend muzikaal erfelijkheidsonderzoek te worden.
© Frits van der Waa 2006
