Home
Vertalingen
Stukken
Strips
Genealogie
CV
Links
Zoek

rss
de Volkskrant van 20 maart 1992, Kunst & Cultuur, interview

Componist Theo Verbey knoopt in 'Triade' een gesprek aan met Mozart

Laveren in nauw vaarwater


"Ik probeer muziek te componeren die bijna tot het verzadigingspunt beïnvloed is", zegt Theo Verbey (32). wiens jongste compositie Triade zaterdag tijdens de VARA-Matinee in Amsterdam in première gaat. Verbey baseert dit stuk onder meer op Mozarts Praagse symfonie, waarin hij een dilemma van de eigentijdse muziek herkent: het vervagen van het onderscheid tussen melodie en begeleiding. Over Kandinsky, fractals en spreektaal: "Je moet gewoon componeren, dat is eigenlijk waar het om gaat."

Theo Verbey wil niet graag in een hokje gezet worden. Componist, ja, dat moet dan maar. Hoewel: "Het idee dat je in de eerste plaats musicus moet zijn om componist te zijn is iets dat bij veel mensen helemaal niet leeft."

Maar componist van tonale muziek, dat hokje is toch echt te nauw. "Tonaal en atonaal zijn zulke versleten woorden", vindt hij. "Het zijn helemaal geen afgebakende gebieden. Veel mensen zijn het er over eens dat je muziek eigenlijk op een tonale manier hoort. De reflex die je bij het luisteren hebt is in wezen tonaal: altijd steun- en zwaartepunten zoeken. Maar dat impliceert niet dat je dus altijd tonale muziek zou moeten schrijven."

Wel streeft hij naar herkenbaarheid: "Als je kunstmuziek schrijft heb je toch te maken met de individualiteit van het stuk dat je hoort. De 39ste Symfonie van Mozart is geen 40ste. Het contrast tussen de Vierde en Vijfde van Beethoven is ongelooflijk groot, bijna een stilistisch contrast. Maar die neiging om elk stuk zijn eigen individuele waarde te geven wordt bij componisten als John Cage en Morton Feldman zo onderdrukt."

Het is ruwweg een kwart eeuw geleden dat Verbey, nu 32 jaar, zijn eerste noten op papier zette. Wanneer het menens werd weet hij niet meer. Zijn officiële componistenloopbaan – die hij combineert wet zijn werk als theoriedocent aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag – begon in 1985. Zijn werk, tot op heden louter instrumentale composities, is uitgevoerd door gezelschappen als het ASKO Ensemble, het Nieuw Ensemble, en het Residentie Orkest.

Morgen speelt Nieuw Sinfonietta Amsterdam Verbeys jongste werkstuk, Triade, in het Amsterdamse Concertgebouw. De première wordt gecombineerd met werken van Tsjaikovski, Artjomov en de liedercyclus Zonder zon van Moessorgski, in een bewerking voor kamerorkest, getekend Theo Verbey.

De ambachtsman Verbey heeft meer bewerkingen op zijn naam. Eerder liet hij zijn licht schijnen over Bergs Pianosonate en een aantal liederen van Ravel. Over Zonder zon: "Het is een heel bijzondere cyclus, de muzikale taal is zo kaal en zo kwetsbaar. Sommige liederen zijn zo kort dat ze bijna Webern-achtig aandoen. Hij kon in twee of drie maten zijn eigen melodische signatuur laten horen. Dat is fascinerend, en interessant om iets mee te doen. En het leent zich er zo voor: sommige zettingen klinken zoveel beter wanneer je de pianopartij door een strijkorkest laat spelen."

De theorie en de praktijk gaan voor Verbey een moeizame wisselwerking aan: "Componeren is actie ondernemen, eerste stappen durven zetten. Theorievorming is het tegenovergestelde: dat is beschouwend, alleen maar nakaarten. Maar ik beoefen het vak natuurlijk ook uit een passie, het is niet alleen broodwinning. Het reikt ideeën aan en maakt veel dingen duidelijk. Ik heb uiteraard een aantal stukken diepgaand geanalyseerd en ik geloof wel dat ik daar een betere muzikant van geworden ben." Hij noemt Stravinsky's Blazerssymfonieën, Bruckners Zevende, het Tristanvorspiel, Bach-fuga's. "Het idee dat je zo'n stuk totaal uit elkaar haalt en dan weer in elkaar zet, dat bevalt me heel erg. Het berooft je van je naïviteit."

Een onbevangen kunstenaar kan Verbey niet genoemd worden. "Dit vaarwater is al zo nauw, en er liggen al zo veel schepen." Het is lastig laveerwerk. "Ik probeer een soort muziek te componeren die bijna tot op het verzadigingspunt beïnvloed is: niet door vijftig jaar traditie, maar door honderden jaren. Iedereen weet dat het moment in 1914, waarop de hele muzikale ruimte openbarst, zo'n beetje het belangrijkste moment is van de eeuw. Maar hoe verder je van dat moment weg komt, hoe meer je ook, zeg maar aan de andere kant van de spiegel, ruimte erbij kunt nemen. Daar ben ik heel erg mee bezig."

Verbeys muzikaal idioom wijkt op aangename wijze af van het nogal eens vrijblijvend gemiddelde van veel eigentijdse muziek. Het valt op door zijn harmonische stuwkracht, die onderbouwd wordt door pulserende, steeds veranderende en intern bewegende ritmische patronen. En door de uitgekiende instrumentatie.

"Ik houd erg van het ensemblespel, het democratische van grotere groepen instrumenten. Er zijn veel lagen in het instrumentale denken die nog niet helemaal uitgebuit zijn. Wat ik wil is dat het niet één ding is, maar meerduidig in zichzelf, een soort licht-schaduwwerking die perspectief schept, zoals je dat bij sommige schilders hebt. Waardoor het soms tonaal werkt, terwijl het dat helemaal niet is. Net als bij Kandinsky, die schaduwwerking gebruikt, terwijl het toch heel abstract is."

De ritmische contouren van zijn muziek construeert Verbey met behulp van fractals. Het principe is ontleend aan het werk van de wiskundige Benoit Mandelbrot, die ontdekte dat aan allerlei schijnbaar ordeloze verschijnselen, in de natuur, maar bijvoorbeeld ook in de economie, complexe patronen ten grondslag liggen waarin toch orde heerst. Die patronen zijn recursief: elk facet weerspiegelt het grote patroon en bestaat op zijn beurt weer uit talloze identieke micro-patroontjes.

"Ik weet niet of het echt fractals zijn", erkent de componist. "Het gaat er om wat het muzikaal oplevert. Ik begin met heel eenvoudige getalsverhoudingen. Die verdeel ik dan onder, in dezelfde proportie, enzovoort. Uiteindelijk zijn er dan vijf of zes verschillende niveaus." Het muzikale resultaat is een asymmetrische, maar uitgebalanceerde opbouw, met groeiende en krimpende, dikwijls in elkaar grijpende figuren.

"Ik wil toch dat er ook een cerebrale achtergrond is die eigen is aan veel goede gecomponeerde muziek. Wat me er aan bevalt is dat het aansluit bij iets dat relatief nieuw is, terwijl het feit dat het recursief is aansluit bij de recursiviteit van de tonaliteit. Daar heb je eenzelfde hiërarchie. Zo kun je zeggen dat de Jupiter van Mozart eigenlijk een uitvergroting van C groot is, met halverwege een cadens op de vijfde trap, net zoals je dat in een zin van acht maten zou doen."

Verbey komt herhaaldelijk terug op Mozart, met wie hij, voorafgaand aan het componeren van Triade. een diepgaand onderhoud heeft gehad: "Een van de modellen voor Triade was de Praagse symfonie", licht hij toe, "een heel bijzonder stuk. Zo rond 1780 maakt de muziek een bijzondere evolutie door, naar een vorm van harmonisch contrapunt, waarbij hoofdmotief en begeleiding soms niet meer van elkaar te onderscheiden zijn. Denk maar aan het openingsdeel, met die syncopen in de eerste viool en die tertsen in de altviool en de cello. Als luisteraar ben je in eerste instantie gefixeerd op die tertsen, maar als de syncopen in de viool gaan versnellen, – tototototo – , wordt je aandacht als het ware verlegd."

Daarmee weerspiegelt de Praagse volgens Verbey een dilemma van de eigentijdse muziek: "Bij componisten als John Adams hoor je vaak een prachtige textuur, maar krijg je het idee dat er een hoofdmotief of hoofdmelodie is weggevallen. Hetzelfde gevoel heb je bij de late stukken van Boulez, met hun eindeloze arpeggio's – echte akkoordbrekingen die op een ander niveau functioneren dan melodisch materiaal. Dat probleem zou je dus moeten bestrijden op dezelfde manier als dat in 1780 gedaan is.

"Ik vond het een mooi uitgangspunt om dat te onderzoeken. vooral ook omdat je met een kamerorkest met veel beperkingen te maken hebt. Nieuw Sinfonietta is een orkest dat ik erg waardeer, met een heel eiaen geluid. Ik vind dat je dan ook een maatkostuum moet maken."

Ook in de gestiek van Triade bespeurt Verbey een zekere verwantschap met Mozart: "Het soort parlando dat je van Monteverdi tot Mendelssohn hebt is helemaal verloren gegaan. Dat vind ik jammer, want het is een wezenlijk aspect van muziek.

"Ik heb de laatste tijd veel muziektheorieboeken gelezen uit de Amerikaanse school die zich verwant voelt met Chomsky. Daarin worden parallellen met de taal gelegd, met prosodie, de accenten, de zinsbouw. Het feit dat de mens het enige dier is dat taal spreekt heeft natuurlijk te maken met zijn brein, dat daar helemaal voor ingericht is, en dat geldt voor het verwerken van muziek in feite ook.

"Maar daardoor komen die theorieboeken tot conclusies die een heel teleurstellend licht werpen op de ontwikkeling van de twintigste-eeuwse muziek. Want daarin is bijna elke factor die structuur geeft zo'n beetje weggevallen. En op den duur is dat zelfs het criterium geworden: dat de herkenbaarheid als het ware weggecomponeerd wordt."

Gevraagd naar zijn muzikale voorkeuren, reageert Verbey met een gul: "Ik vind alles mooi." Dan, op de tegenovergestelde vraag: "Ik heb een ontzettende hekel aan Amerikaanse country 'n' western-muziek. En aan new age synthesizermuziek, dat indutten is me zo wezensvreemd. Ik heb een moeizame verhouding met alle commerciële muziek. Het zijn zulke strijdige uitgangspunten: of je iets maakt omdat je denkt dat je wat te vertellen hebt, of omdat je denkt dat je er geld mee kunt verdienen."

Niet dat een componist per se in een ivoren toren moet zitten. "Het idee dat je nooit meer publiekscomponisten zou hebben, zoals Richard Strauss er een was, vind ik moeilijk te verteren. Componisten hebben in de twintigste eeuw zo veel moeten inleveren aan het beetje macht dat ze hadden, daar zou wel iets op terugveroverd mogen worden."

Verbey blijft beducht voor dat hokje. De invloed van zijn voormalige leraren. Peter Schat en Jan van Vlijmen, acht hij in zijn muziek niet muzikaal aanwijsbaar:

"Je moet niet de illusie hebben dat een componist je kan leren componeren. Ik vind de manier waarop in het muziekleven leraar-leerling-verhoudingen geschetst worden dikwijls schromelijk overdreven. De invloed is soms ook wederzijds. Ik denk dat je als componist het beste af bent met een hoofdvak-theoriediploma en een pianodiploma. En voor de rest moet je gewoon componeren, dat is eigenlijk waar het om gaat."

Wel let hij daarbij scherp op wat hij zijn "dieet" noemt: "Het soort partituren datje leest, het soort muziek dat je doorspeelt, het soort boeken dat je leest. Dat heb je echt nodig, want anders droogt het op."

Triade van Theo Verbey: VARA-Matinee, zaterdag om 15.00 uur in het Concertgebouw, Amsterdam. Gecombineerd met werken van Escher, Ketting en Andriessen in Den Haag (25), Utrecht (27), Rotterdam (29) en Amsterdam, Paradiso (31 maart). In Den Haag en Rotterdam, om 19.15 uur, leidt Verbey zelf zijn werk in.


© Frits van der Waa 2006

frits60