de Volkskrant van 28 mei 1993.Kunst & Cultuur
Gemischte Salat van Abraham, Moby Dick en de Koran
'Wat betekent aartsvader Abraham voor jou?' De
Amerikaanse componist Steve Reich en de videokunstenaar Beryl Korot stelden deze vraag aan tientallen joden en palestijnen, en aan een bonte mengeling landgenoten. Hun antwoorden leverden het materiaal voor het indrukwekkende The Cave, dat deze maand in Wenen zijn eerste uitvoering beleefde. De titel van dit 'documentaire muziektheater' verwijst naar het graf van Abraham en Sara, dat zowel een joods als een islamitisch pelgrimsoord is. Reich en Korot over de actualiteit van Genesis 23:19: 'Voor Amerikanen is Ismaël de eenzame cowboy, de James Dean.'
Vijf grote videoschermen domineren het toneelbeeld. Musici, gezeten aan computers, 'tikken' de tekst in, en op het ritme van de muziek, tappetap tatatatap, verschijnt, woord voor woord, de tekst:
-
Now Sarai Abram's wife bore him no children
and she had a handmaid and her name was Hagar.
Dit is het moment waarop in Genesis 16 de scheiding van twee culturen, de joodse en de arabische, een aanvang neemt. Daarover gaat The Cave.
Vijf jaar geleden besloten componist Steve Reich en video-kunstenares Beryl Korot naast hun echtelijke ook een artistieke verbintenis aan te gaan. Het resultaat, The Cave, ging op 15 mei in première tijdens de Wiener Festwochen. Aan te geven tot welk genre deze voorstelling gerekend moet worden is niet eenvoudig. Korot en Reich zelf spreken van een 'documentair muziektheaterwerk' .
Opera, dat is het beslist niet.
In het tappatap van de Typing Music klinken echo's van Reichs Clapping Music, waarmee de toenmalige meester van de 'minimale' of procesmuziek in 1972 een inmiddels befaamd staaltje muzikale economie leverde. De muziek van Clapping Music past op een paar notenbalkjes, en er is niet meer voor nodig dan twee paar handen. The Cave duurt bijna drie uur. Er komen zeventien musici, ongeveer evenveel technici en een enorme batterij state-of-the-art apparatuur aan te pas.
Minimale muziek, dat is het beslist niet.
The Cave is antropologie op muziek, gebaseerd op 'veldwerk'. Tot twee keer toe reisden Korot en Reich naar het Midden-Oosten, spraken met Israeli's en Palestijnen, en ten slotte, terug in de States, met hun landgenoten. Elk gesprek begon met dezelfde vraag: Who, to you, is Abraham?
'Het idee van het stuk', zegt Steve Reich daags na de wereldpremière, 'is te laten zien hoe dit verhaal voortleeft in verschillende culturen: hier heb je de joden, dit is wat het verhaal betekent voor de Arabische volkeren, en dit is wat de Amerikanen er in zien.'
Reich en Korot tonen en verklanken de oorsprong van het verhaal aan de hand van fragmenten uit de Bijbel, uit de Koran, uit commentaren en de mondelinge, later op schrift gestelde overleveringen. Maar de hoofdzaak in The Cave zijn de honderden quotes uit de interviews.
Abraham, Sara, Hagar, Isaäk, Ismaëel. Wat hebben deze namen je te zeggen? 'Abraham Lincoln?', vraagt Elizabeth LeCompte, leider van de Wooster Group, en daarmee begint het Amerikaanse deel als een scherzo. Daarentegen weten zowel joden als Palestijnen precies wie Abraham is: 'Onze vader.' 'Onze stamvader.'
Na Abraham splitst de stamboom zich. Zijn oudste zoon Ismaël, de zoon van Hagar, is de voorvader van de Arabische volkeren. En de nakomelingen van Isaäk, de zoon van Sara, vormen het joodse volk.
'Half brothers from different mothers', zegt Jamil Abu Tormeh, schoolhoofd in Oost-Jerusalem. 'They're all the time connected - one by the other, ' vervolgt de Islam-geleerde Haj Mithkal Natour.
Het kost niet veel moeite de lijn door te trekken naar het heden en te bedenken dat de nazaten van de halfbroers elkaar dagelijks naar het leven staan.
In The Cave past Reich een techniek toe die hij voor het eerst beproefde in zijn strijkkwartet-met-band Different Trains uit 1988. Het voornaamste muzikale materiaal is afgeleid van korte fragmenten uit interviews. De gesproken taal is ingebed in de muziek en dicteert letterlijk het ritme en de melodie.
Reich: 'In een opera kan het gebeuren dat je zegt: "Een prachtige aria, schitterende muziek, maar ik geloof dat het niet werkelijk de persoon voorstelt die de componist of de librettist wilden uitbeelden." Het mooie van deze techniek, of hij je nu aanstaat of niet, is dat hij altijd de spreker perfect karakteriseert.'
Half sprekend, half zingend bootst hij een van de sprekers uit The Cave na: "'This place is hóly for me, you cán't make wár against my feelings, it's impóssible to get in my heart", dat ben ìk niet, dat is hemzelf"
Uit honderdvijftig uur gesprekken op videotape selecteerden Korot en Reich de fragmenten, wikkend en wegend. 'Voor elk onderdeel bouwden we een soort geluidsarchief op', vertelt Reich, 'en dan moest ik, om het verhaal van Abraham te vertellen bijvoorbeeld, een stuk of vijftig zinnen en frasen zo arrangeren dat het niet alleen een logisch verhaal opleverde, maar ook muzikaal iets betekende: een structuur waarin de ene toonaard logisch op de andere volgt, en het ene tempo aansluit op het andere. Je bent bij het componeren aan handen en voeten geketend, maar het is tegelijkertijd heel opwindend.'
'Het hele stuk is eigenlijk gebaseerd op objets trouvées', vindt Korot. 'Alle personen worden als het ware visueel en auditief omkaderd door abstracties uit hun eigen interview.'
Zoals Reich elke zinsnede uitlicht, in tonen verdubbelt, harmoniseert en omspeelt, zo gebruikt Korot grabbed images, vergrote close-ups van kenmerkende texturen of details, als omgeving of zelfs als aankondiging van de eigenlijke interviewfragmenten. Ook haar techniek om op verschillende schermen hetzelfde te tonen, maar met een verschuiving in de tijd (een soort canon in beelden) komt sterk overeen met de principes die Reich in zijn muziek toepast.
'Daarna heeft Abraham zijn vrouw Sara begraven in de spelonk van het veld van Machpéla, tegenover Mamre, dat is Hebron, in het land Kanaän', staat te lezen in Genesis 23:19. Die spelonk, The Cave, het graf van Abraham en Sara, is niet de enige plaats die door zowel moslims als joden als heilig beschouwd wordt, maar waarschijnlijk wel de enige van die plaatsen waar bedevaartgangers uit beide culturen vrijelijk toegang hebben.
Reich en Korot zijn beide van joodse afkomst, en het stond voor meet af aan vast dat hun project iets met hun roots te maken zou moeten hebben. Ze gingen op zoek naar de 'cave'. naar Hebron. Ze filmden de moskee die op de nu ontoegankelijke, misschien zelfs verdwenen grafkelder staat. Ze filmden de pelgrims. Ze filmden ook de Israelische soldaten met hun karabijnen.
'Ik denk niet dat The Cave, politiek gesproken, enig effect zal hebben', zegt Reich, 'maar voor ons persoonlijk heeft het wel degelijk effect gehad, het effect van een toenadering, gewoon doordat we al die mensen hebben opgezocht. met ze gegeten en met ze gepraat.'
Korot en Reich hebben tevens in Amerika en Egypte contacten gelegd met islamieten, maar die bleken niet altijd bereid tot een gesprek. Korot: 'De beste toegangen bleken te vinden in Israel en in de bezette gebieden. In Amerika is wel een grote Arabische gemeenschap, maar daar heerste achterdocht, ze zijn heel erg politiek geëngageerd. Je zou denken dat de politiek in het Midden-Oosten een nog veel grotere rol zou spelen. Ze leven daar immers elke dag met de "vijand". Maar daardoor zijn ze veel realistischer. Ze waren volkomen bereid met ons te praten, juist omdat we ze tegemoet traden als mensen die ook nog over andere dingen nadenken dan over het Israelisch-Palestijnse conflict. En als iemand zich daar toch onbehaaglijk bij voelde - dat is een keer gebeurd - zeiden we: "We kunnen er beter mee stoppen." Want we wilden niemand negatief afschilderen of karikaturiseren.'
In het tekstboek is 'God' dikwijls geschreven als 'G-d'. Heeft dat een reden?
Reich: 'Dat was mijn idee, maar het is niet consequent volgehouden. De gedachte is dat veel mensen dit programma gewoon weg zullen gooien. En als Gods naam daar in staat is dat niet eerbiedig. Maar de meningen daarover zijn verdeeld. Orthodoxe joden zeggen waarschijnlijk dat alleen de Hebreeuwse naam, en dan nog één bepaalde, de echte naam van God is, zodat je het Engels gerust weg kunt gooien. Ik weet niet of de Shari'ah, de moslim-wetten, ook zulke voorschriften hebben, maar waarschijnlijk wel. We hebben daar een boel over geleerd.
'Om te zorgen dat dit stuk daarmee in overeenstemming is hebben we natuurlijk adviseurs in de arm genomen. Zo kwamen we terecht bij Imam Talal Eid, de imam van Boston. Je ziet hem ook in The Cave: hij zingt twee van de passages uit de Koran. Maar hij zei:"Als je de Koran laat zien, mag er geen ander beeld bij. En als ik er een stuk uit voordraag mag er geen enkel ander geluid bij." "Dank u wel", zei ik, "zo doen we het." '
Korot: 'Als een cultuur op die en die manier afgebeeld wil worden moeten we proberen dat intact te laten. Dat is het etnomusicologische aspect van het stuk.'
Heeft u 'The Satanic Verses' gelezen?
Reich: 'Nee. Maar uit wat ik er over gelezen heb kreeg ik het idee dat Rushdie heeft geprobeerd hoe ver hij kon gaan in het op de hak nemen van zijn eigen traditie. Ik steun hem, en ik vind het verschrikkelijk wat er met hem gebeurd is, maar aan de andere kant: denk niet dat er een parallel is tussen wat hij he eft gedaan en wat wij hebben gedaan, want dat is volledig verschillend.'
Korot: 'Hij is een insider, en zoals alle insiders in het Westen heeft hij zich afgezet tegen zijn achtergrond.'
Reich: 'En dat maakte hem uit islamitisch oogpunt tot een ketter. Hij schreef een kritiek van binnenuit, maar in landen als Iran bestaat niet zoiets als kritiek.
'Evengoed zijn we extra voorzichtig geweest bij het maken van het tweede deel. Het heeft ons niet gehinderd. Maar we moesten wel zorgen dat we niet in onze onwetendheid iets verkeerds deden.'
Er zitten feministische aspecten aan het bijbelverhaal. Sara deelt bijvoorbeeld de lakens uit. Hoe zit dat in de islamitische overlevering?
Korot: 'Sara en Hagar komen in de Koran niet voor. De Koran gaat eerder over onderwerping aan de wil van God dan over verhalen. Het hele verhaal van Abraham en zijn familie komt uit de commentaren en overleveringen. Maar er is een theorie dat Sara en Abraham afkomstig waren uit een matriarchale cultuur, en dat ze gedurende hun omzwervingen geleidelijk de overgang naar het patriarchaat maakten.
'Sara's besluit om Hagar en Ismaël de deur te wijzen - en Ismaël gold volgens de wetten van die tijd als haar eigen zoon - werd ingegeven doordat die andere jongen, Isaäk, meer geneigd leek haar richting te volgen. De Palestijnen met wie we gesproken hebben wezen daar ook op, dat het besluit om het jodendom tot een aparte cultuur te maken niet van Abraham kwam. Nee, het was Sara die zei: "Deze groep mensen zal een eigen weg gaan." Dat was een belangrijke beslissing.'
Reich: 'En later in de Bijbel ~ het zit niet eens in ons verhaal - als Isaäk oud en blind geworden is, is het Rebekka die zegt: "Jakob zal de lijn voortzetten." Isaäk geeft de voorkeur aan Esau, omdat die hem aan Ismaël doet denken, hij is de jager, de sterke man, de atleet. Maar Rebekka zegt tegen Jakob: "Bedrieg je vader, zie dat je de zegen krijgt." Het is haar besluit en God steunt haar.'
Korot: 'Maar voor mij werd Isaäk, in dit stuk, de echte feministische man. In alle andere culturen zijn de mannen altijd van het jager- en krijgertype. Isaäk is de man die mediteert in de velden, de herder. Bijna iedereen vindt hem een nogal kleurloos personage. Er hangt een mysterie om hem heen, en dat maakt hem voor mij juist tot een interessante figuur. Zo zitten er allerlei onderstromen in het stuk die we helemaal niet verwacht hadden.'
In het derde deel beschrijven de Amerikanen Ismaël als de outsider, maar het wordt niet echt duidelijk of ze daarbij denken aan de bijbelse Ismaël of aan de Ismaël uit Melville's 'Moby Dick' ...
'Precies!', interrumpeert Reich. 'Ze weten het ook niet zeker, het is allemaal gemischte Salat!'
... maar ze zeggen wel: hij is de lonesome cowboy, degene met wie Amerikanen zich identificeren.
Reich: 'Bij Ismaël denken ze eigenlIijk aan James Dean. In Amerika hebben we altijd bewondering gehad voor de outsiders, de outlaws: Jesse James, Billy the Kid, James Dean. Nu is Ismaël bij Melville eigenlijk meer de waarnemer, de ogen en oren, maar hij staat buiten de handeling. Er is niets dat hem verbindt met Ahab, zijn beste vriend is Queequeg, de Indiaan, het niet-westerse karakter, wat ook weer essentieel Amerikaans is. Melville is natuurlijk een geniaal schrijver, en Moby Dick is, zoals Richard Serra het zegt in The Cave, "as big as the Bible for other people."
'Zo zie je: als je zulke vragen stelt, krijg je een soort psychodrama te zien, een hele laag van filters, literatuur, folklore, film. waarin dan ook de bijbelse figuren ergens passen. Voor de gelovigen die elke week naar de kerk gaan gaat dat niet op, maar wel voor veel van de jonge, intellectuele types. En dat is nu precies waar het stuk over gaat: is het geschiedenis, is het overlevering, is het religie, wat betekent het voor jou? Who, to you, is Abraham? '
The Cave van Steve Reich en Beryl Korot wordt van 3 tot en met 6 juni opgevoerd in de Beurs van Berlage, Amsterdam.
© Frits van der Waa 2006
