de Volkskrant van 27-05-1994, Pagina 4, interview
Muziek die schiet als een pistool
'Freeze' is de waar gebeurde geschiedenis van miljonairsdochter Patricia Hearst, die in 1974 gekidnapt werd en zich vervolgens aansloot bij haar ontvoerders. Componist Robert Zuidam, die muziek en libretto van de opera schreef, heeft zich samen met regisseur Lidwien Roothaan eerst uitvoerig gedocumenteerd. Zelfs 'Guns Illustrated 1974' werd opgeslagen. 'Je moet toch weten wat er in die tijd op de markt was.' Geheel natuurgetrouw worden de gebeurtenissen overigens niet afgeschilderd. In 'Freeze' lopen verschillende niveaus door elkaar: hersenspinsels, feiten en de gemanipuleerde tv-versie.
'MUZIEKTHEATER dat je de volgende ochtend niet zomaar vergeten bent', schreef de Abendzeitung. En Der Spiegel kwalificeerde Robert Zuidam als een 'perfecte entertainer' en 'ein genialischer Hund'. Freeze, de eerste opera van de 29-jarige componist, is na de première op 5 mei in München geestdriftig ontvangen in de Duitse pers.
'Er moet hier nog een hele dikke Guns Illustrated 1974 liggen', grijnst de geniale hond. 'Die hebben we gebruikt voor de scène waar Patty Hearst leert hoe ze met een pistool om moet gaan. Je moet toch weten wat er in die tijd op de markt was.'
Freeze is waar gebeurd. Het is de geruchtmakende geschiedenis van Patricia Hearst, de miljonairsdochter die in 1974 gekidnapt werd door een sektarisch gezelschap links-extremisten en zich vervolgens aansloot bij haar ontvoerders. Bij de voorbereiding van Freeze hebben Zuidam en regisseur Lidwien Roothaan zich uitvoerig gedocumenteerd. Maar dat wil niet zeggen dat de opera de gebeurtenissen uitsluitend natuurgetrouw afschildert.
'Ze heeft later een autobiografie geschreven', zegt Lidwien Roothaan. 'Als je die leest zie je dat op bepaalde punten eigenlijk niet meer duidelijk is of de dingen nu echt gebeurd zijn of niet. Dat is voor mijn regie wel een uitgangspunt geweest: hoe realistisch is het? Of: wat is er belangrijk? Het kan bijna even goed in haar hoofd gebeurd zijn, dat maakt op een gegeven moment niet meer uit. Het gaat meer om de stappen die ze gezet heeft en om haar beweegredenen.'
Zuidam heeft niet alleen de muziek, maar ook het libretto van Freeze geschreven. 'Het begint met een fase van ontzettend veel informatie verzamelen, maar later moet je je daar toch weer een beetje van losweken. Ik heb wel ideeën en stukken tekst gebruikt die er gewoon goed inpassen. De namen van die bendeleden bijvoorbeeld, Cinque Mizmoon, die zijn zo leuk, daar moet je niet mee gaan rotzooien.'
Freeze wordt in de eerste week van juni drie keer opgevoerd in het Holland Festival, maar is geschreven op uitnodiging van de Biennale van München, een tweejaarlijks festival dat geleid wordt door de componist Hans Werner Henze en geheel in het teken staat van nieuw en vernieuwend muziektheater. Hoe komt een jonge Nederlandse componist aan zo'n eervolle buitenlandse opdracht? 'Dat kwam geheel en al door Henze', verklaart Zuidam. 'Hij had een keer muziek van mij gehoord, via Oliver Knussen denk ik, en die kwam een jaar of drie geleden naar mij toe en zei: 'Jij moet muziektheater schrijven.' Twee jaar terug heb ik daar ook in de jury gezeten en een maand lang allerlei nieuwe produkties gezien. Aan de hand daarvan heb ik ook een goed beeld kunnen opbouwen van wat ik wilde gaan maken.'
Nog voor Zuidam noten op papier zette, boog hij zich samen met Roothaan over de eerste versie van het libretto. De zangers werden er, samen met Holland Festival-directeur Jan van Vlijmen, in een later stadium bij gezocht, met uitzondering van Gerrie de Vries, aan wie de componist van meet af aan de rol van Mizmoon had toebedacht.
Naast Amsterdam en München werd ook het Staatstheater van Braunschweig bij de produktie van Freeze betrokken. De opera heeft daar vier opvoeringen achter de rug, en, in het najaar, nog eens vijf in het verschiet.
Zuidam was vooral geboeid door de manier waarop het geval-Hearst, onder invloed van de enorme publiciteit, in korte tijd het karakter kreeg van een eigentijdse mythe. De rol van de mediamagnaat Randolph A. Hearst, haar vader, was daarin niet onbelangrijk. In Freeze lopen de verschillende niveaus door elkaar: hersenspinsels, feiten, en de gemanipuleerde televisie-versie.
'Het zijn verschillende werkelijkheden', zegt Lidwien Roothaan. 'Ik heb zelfs filmbeelden gebruikt in plaats van video. En die ook niet laten zingen, wat weer een dimensie toevoegt, zodat het meer een soort alter ego's worden, die als een soort verschijningen uit de muur komen en ook weer verdwijnen - bijna als de Cheshire Cat in Alice in Wonderland.
'Op een gegeven moment gaan de niveaus in de opera helemaal door elkaar lopen, in de scène waarin de bendeleden stoned worden en Patricia haar moeder neerschiet - wat natuurlijk niet werkelijk gebeurt. Ik heb ook geprobeerd daar met de filmbeelden naartoe te werken: zo komt er wel echt bloed uit het scherm, terwijl het gewoon een filmdoek is. En het pistool schiet niet echt, maar de muziek doet dat wel. Ik wilde niet alles wat er in de muziek gebeurt benadrukken in de vormgeving, om een soort abstractie, een soort openheid te krijgen waarin de verschillende sferen van de muziek de kans zouden krijgen, juist omdat die zo gevarieerd en afwisselend is.'
Toch zitten er ook een paar heel harde overgangen in, het gaat zelfs even naar een MTV-clip toe.
'Ik heb het idee dat Rob die dingen bewust gebruikt, en dan is het natuurlijk leuk om daar in het beeld op in te spelen', zegt Roothaan. 'Het reikt toch een beetje van cartoon tot Grieks drama.'
Gaat het regisseren van een opera anders in zijn werk dan het regisseren van een toneelstuk?
Roothaan: 'Er is wel verschil. Het is allebei theater, en in die zin lijkt het erg op elkaar. Maar het zit veel dwingender in elkaar. Je kunt bijvoorbeeld niet zeggen: nu lijkt het me mooi om twee minuten stilte in te lassen. Bij toneel moet er veel meer gepraat worden: acteurs zijn denk ik afhankelijker van elkaar dan zangers.'
Naast de historische personages voert Zuidam de Amerikaanse schrijver Ambrose Bierce ten tonele, die nog voor Patty's overgrootvader William Randolph Hearst heeft gewerkt. Bierce is bij Zuidam een 'bemiddelaar' tussen schijn en wezen, een vreemd soort halfgod, die overigens in venijnigheid niet onder doet voor de echte Bierce, die in zijn The Devil's Dictionary deze definitie van opera gaf: 'Een toneelstuk dat het leven op een andere planeet uitbeeldt, waarvan de bewoners niet spreken maar zingen, niet bewegen maar gebaren, en geen standpunten maar houdingen innemen. Acteren is een vorm van simulatie, en het woord simulatie komt van simia, aap; maar in de opera hanteert de acteur als zijn voorbeeld simia audibilis (of Pithecanthropus stentor) - de loeiende aap.'
'Leuke man, die Bierce', vindt Roothaan. 'Ik heb wel andere citaten uit zijn werk gebruikt', zegt Zuidam. 'Maar deze vond ik niet zo geschikt.'
Je bent door het verband tussen Bierce en de Hearstfamilie op het idee voor de opera gekomen. Waarom Bierce?
Zuidam: 'Ik vind dat een heel intrigerende man, niet eens zo zeer om zijn literaire kwaliteiten, want die zijn ook weer niet zo groot, maar meer om zijn houding ten opzichte van het fenomeen journalistiek. Hij had een heel rare fascinatie met geweld, hij is begonnen als verslaggever in de Amerikaanse Burgeroorlog, en later heeft hij verslag gedaan van al die mini-oorlogjes in het Caribisch gebied. En uiteindelijk is hij verdwenen in de Mexicaanse revolutie. Hij zag zichzelf als de criticus en de chroniqueur van zijn tijd, en dat stond dus haaks op wat zijn baas, de kranteeigenaar, verstond onder journalistiek. Die wou daar op een heel andere manier over berichten. Hij was ook grootgrondbezitter; die fruitplantages waren allemaal van Amerikanen. Dus het ging om belangen. Maar Bierce wilde ook schrijven over al die Amerikaanse soldaten die daar lagen te creperen.'
Dat is dus eigenlijk een volstrekt moderne opvatting van journalistiek.
Zuidam: 'Ja, eigenlijk een soort CNN-reporter zonder satelliet. Maar ik wilde iets met dat media-aspect doen en het leek me beter om in plaats van zo'n hele horde journalisten zo'n soort man rond te laten lopen. En dat had ook weer te maken met de keuze voor een mythologische aanpak. Het geeft het verhaal meer perspectief.'
Roothaan: 'Patty Hearst wordt via hem ook opeens geconfronteerd met haar voorvaderen. Hij weekt voortdurend bij iedereen wat los, hij geeft zich voor iedereen uit, en zet het verhaal op alle fronten in gang. Hij is in de voorstelling wel heel concreet geworden, omdat Jaco Huijpen een sterke aanwezigheid heeft. Dat past erg goed bij hem. Het enige waardoor je ziet dat hij niet van deze tijd is, is dat we hem helemaal geel hebben gemaakt.'
De muziek die Zuidam heeft geschreven voor Freeze is een nu eens hilarisch, dan weer verleidelijk amalgaam van ideeën, waarin allerlei stijlen niet zozeer gebruikt als wel gesuggereerd worden. Zuidam: 'Ik vind dat schrijven voor het theater iets anders is dan concertmuziek schrijven. Er zitten muzikale contrasten in die in een concertstuk volkomen belachelijk zouden zijn, maar hier juist heel schrijnend tegenover elkaar staan. Ik heb twee jaar geleden als jurylid gemerkt dat je beter kunt zorgen dat je niet zo'n oneindige stroom muziek krijgt. Ik wilde van het begin af aan: veel tempowisselingen, veel variatie, maar daarbij ook in een heel grote vorm denken. Je moet een soort tweeledige intuïtie hebben, die voor het moment en voor het totaal.
Maar de muziek probeert wel degelijk iets op te roepen - dat heeft ook weer met het artificiële te maken - en daarom zit er bijvoorbeeld ineens zo'n neo-Mascagni-ouverture voor. Je moet daar wel de ironie in kunnen horen, en dat niet vreselijk serieus nemen, anders gaat het de verkeerde kant op.'
Met de nog levende hoofdpersonen van de opera, Patty Hearst en haar ouders, hebben Zuidam en Roothaan tijdens de voorbereiding geen contact gezocht. Wel heeft Patricia Hearst - een beetje pro forma - een uitnodiging voor de première gekregen. 'Ze acteert tegenwoordig', weet Zuidam. 'Ze is actrice, in de film Serial Mom met Kathleen Turner. Hij is nog niet uit in Nederland, maar ik heb hem gezien in New York. Een klein rolletje heeft ze daarin. En ze is heel erg dik geworden.'
Freeze, van Rob Zuidam. Westergasfabriek, Amsterdam op 3, 4 en 5 juni.
© Frits van der Waa 2006
