de Volkskrant, Kunst & Cultuur, 10 mei 2007 (pagina K18)
Bekkentrekkers van formaat
Van een zestal dvd's met pianist Daniel Barenboim zijn diens masterclasses het meest interessant. De
deelname van de Arabisch-Israëlische pianist Saleem Abboud Ashkar Ashkar benadrukt opnieuw
Barenboims politieke stellingname.
Hij heeft een monumentale kop, met een voorhoofd als een rotslandschap. In opperste concentratie, maar
schijnbaar onaangedaan kneedt en boetseert hij de noten tot een verhaal, eerder ingehouden dan
temperamentvol, bij wijlen toch weer stormachtig, maar steeds gecontroleerd. Daniel Barenboim heeft voor
de derde keer in zijn loopbaan alle 32 pianosonates van Beethoven opgenomen, maar nu voor het eerst op
dvd.
Het is bijna een halve eeuw geleden, in 1960 in Tel Aviv, dat hij als 18-jarige de complete cyclus voor
het eerst in een concertzaal ten gehore bracht. In de zomer van 2005 herhaalde hij dit wapenfeit in de
Staatsoper Unter den Linden in Berlijn. Het hele project, bestaand uit acht concerten, werd live
gefilmd door een cameraploeg onder leiding van regisseur Andy Sommer, en is nu in een robuuste dvd-box
uitgebracht door EMI.
Je kunt je afvragen wat dat beeld voor meerwaarde heeft, afgezien van de shots waarin Barenboims
handen van bovenaf gefilmd zijn, zodat je precies kunt zien wat hij doet. Verder is de aanblik behoorlijk
eentonig. Maar het gaat natuurlijk om de muziek, en daarin toont Barenboim zich – al schijnt hij
vroeger nog beter geweest te zijn – nog altijd een meester.
Zijn presentatie van de muzikale structuur is in elk geval aanzienlijk contrastrijker dan die van de
toelichtingen in het begeleidende boekje, die afgedrukt zijn in onleesbare mierenlettertjes op een
karamelkleurige ondergrond.
Soms, en met name bij de minder gecompliceerde sonates, lijkt hij er meer uit te willen persen dan erin
zit. Beethoven componeerde nu eenmaal niet altijd op het niveau van zijn grensverleggende
Hammerklavier-sonate.
Barenboim heeft voor zijn Berlijnse optredens de Beethoven-sonates dooreengemengd tot acht fraaie
concertprogramma's, een volgorde die ook op de dvd zijn effect niet mist, maar als nadeel heeft dat de
oorspronkelijke chronologie verloren gaat. Hoewel je daar als huistoehoorder wel wat aan kunt doen, zal
dat de gemiddelde gebruiker op te veel schijfwisselingen komen te staan.
Een substantiële verdieping van Barenboims inzichten bieden twee extra dvd's met masterclasses die
in datzelfde jaar zijn opgenomen in Chicago. Deze reeks van zes programma's, geregisseerd door Allan
Miller, is ook al op televisie vertoond door de NPS. Een van de aardigste aspecten is de keus aan jonge
pianisten die hier bij Barenboim langskomt. De aanwezigheid van de Arabisch-Israëlische pianist
Saleem Abboud Ashkar benadrukt de politieke stellingname van Barenboim, die al sinds de jaren negentig
ijvert voor evenwichtige betrekkingen tussen de Palestijnen en de staat Israël, en ook de eerste
dirigent was die het lef had om aldaar het taboe op de muziek van Wagner te doorbreken.
Getuige zijn vertolking van het eerste deel van de Waldstein-sonate is Ashkar geen kleine jongen.
Toch verbleekt zijn talent enigszins naast dat van de andere deelnemers, zoals Shai Wosner, Jonathan
Biss, en vooral het Chinese pianowonder Lang Lang. Intrigerend is ook de interactie tussen Barenboim en
zijn pupillen: een pianist als Wosner zit zozeer op Barenboims eigen structureel-analytische lijn, dat
de twee elkaar weinig te melden hebben, en de discussie afglijdt naar scherpslijperij over microscopische
muzikale details. Daarentegen levert de samenspraak met Lang Lang onthullende momenten op, omdat de
Chinese pianist, hoewel even flamboyant als leergierig, in sommige opzichten een nog nagenoeg
onbeschreven blad is. 'Wat je doet heeft een heel eigen grandeur, en alle verschillende klankwerelden
komen erin naar voren', vindt Barenboim, 'maar soms klinkt het bijna alsof je zelf verrast wordt door de
muziek. Als je iets doet, moet je altijd weten waar het naar toe gaat. Het gaat erom hoe je een muzikaal
verhaal vertelt.'
Het enige wat daarbij niet ter sprake komt is de mimiek van de pianist – wat geen overbodige luxe
was geweest, want bijna alle pupillen zijn, anders dan Barenboim, bekkentrekkers van formaat.
Op de voorgrond staan puur praktische kwesties, zoals het vasthouden van het tempo, het benadrukken van
het harmonisch ritme, of de noodzaak om in een fuga bijtijds gas terug te nemen, omdat anders het
toenemende aantal stemmen alleen maar tot een steeds dichtere opstapeling leidt.
Maar ook gaat Barenboim in op minder grijpbare zaken, zoals het bewerkstelligen van een crescendo op
één enkele pianotoon, of het streven om een rust luider te laten klinken dan de climactische
uitbarsting die eraan voorafgaat. En natuurlijk gaat dat alles vergezeld van eigen credo's, zoals:
'Muziek is geen beroep, het is een way of life. Daarin is geen plaats voor verveling, want
verveling is altijd het gevolg van herhaling. En het allerbelangrijkste van muziek is haar
onherhaalbaarheid.'
Barenboim on Beethoven: the complete piano sonatas (6 dvd's). Regie Andy Sommer/Allan Miller. EMI.
www.barenboimonbeethoven.com
© Frits van der Waa 2007
