de Volkskrant, Kunst & Cultuur, 20 december 2010
Bach als een academische exercitie
Ik heb het geschrapte slot hier maar weer aan toegevoegd
Bach, Radulescu en Xenakis, JACK Quartet. 17/12, Muziekgebouw, A'dam.
Een stukje Bach om even in de stemming te komen voordat het echte, moderne werk begint, klinkt bij het JACK Quartet toch een stuk minder rustgevend. Het New Yorkse strijkkwartet verbijsterde vrijdag een door sneeuwval nogal uitgedund publiek met bewerkingen van twee delen uit Bachs Kunst der Fuge, gespeeld in 'just intonation', ofwel reine stemming. Dat klinkt dus allesbehalve zuiver, want een volledig zuivere stemming is natuurkundig bezien een onmogelijkheid.
Bovendien verdraagt de chromatiek – zeg maar de combinaties van zwarte en witte toetsen – in Bachs muziek zich niet goed met de wiskundig zuivere intervallen die de basis vormen van de reine stemming.
Het resultaat is een bevreemdende muziek, waarin de toonladder zich gedraagt als een trap met ongelijke treden. Tussen veel te kleine tertsen en halve tonen die zich voordoen als kwarttonen, duiken desondanks onwaarschijnlijk zuivere samenklanken op, en de afzonderlijke stemmen lijken onafhankelijker van elkaar dan ooit. Ook is het duidelijk dat de spelers van het JACK Quartet niet maar wat aanrotzooien, maar juist beschikken over een onwaarschijnlijk scherp gehoor en intonatievermogen. Wat allemaal niet wegneemt dat hun Bach veel wegheeft van een academische exercitie.
Anders ligt dat met de muziek van Horatiu Radulescu, een betrekkelijk obscure Roemeens-Franse componist (1942-2008), die niettemin wordt gezien als een van de wegbereiders van de 'spectrale' muziek. Zijn in hoge mate onconventionele werk kenmerkt zich door een eigenzinnige notatie en een diepgaande verkenning van de wereld der harmonische boventonen.
Voor aanvang van zijn vijfde strijkkwartet Before the universe was born moesten de spelers zich dan ook even afzonderen om hun instrumenten te stemmen naar de voorschriften van de componist.
Het is een vreemd landschap waarheen Radulescu de luisteraar meevoert. Snerpende klanken met een elektronische kwaliteit worden afgewisseld met mistige vegen. In felle wemelingen doemen spookachtige melodietjes op, alsof weerkaatsend licht in een wateroppervlak plotseling een herkenbaar beeld vormt. Het is een volstrekt surrealistisch akoestisch landschap, dat jammer genoeg niet vrij is van een zekere eenvormigheid.
Hoewel Tetras van Iannis Xenakis een al even ongehoord universum aan klanken exploreert, is meteen hoorbaar dat de in 2001 overleden Griek zich tot Radulescu verhoudt als een titaan tot een navelstaarder. Krakend hout, huilende glijtonen, schurende harmonieën die elkaar als met breekijzers versplinteren, vierstemmige sidderingen en schijnbare chaos die in een oogwenk samenvloeit in een muzikaal brandpunt – het zijn slechts een paar van de ingrediënten waaruit Xenakis zijn stoere, dramatische muziek opbouwt.
In het veelzijdige repertoire van het JACK Quartet vormen de vier strijkkwartetten van Xenakis het speerpunt, en de integrale opname daarvan die het ensemble vorig jaar heeft uitgebracht is van alle kanten geprezen. Uit de Amsterdamse uitvoering van Tetras blijkt wel dat het viertal deze muziek ook live volledig in de vingers heeft. Zelden geeft een groep musici blijk van een zo volledig begrip van alle aspecten van Xenakis' idioom. Het blijven composities die zijn opgetrokken uit knoestig en weerbarstig materiaal, maar als ze op zo'n manier worden gebracht verdwijnt iedere schijn van gezochtheid en wordt het opeens glasheldere, toegankelijke muziek.
© Frits van der Waa 2010
