de Volkskrant, Kunst & Cultuur, 30 april 2011
Muziek om naar te kijken
Neem vijfentwintig pingpongballetjes, 500 plastic bolletjes, tien metalen veren, tien blikjes, vijf oude horlogeveren, en laat dat alles van een zo groot mogelijke hoogte op de grond vallen. Zo luiden de instructies van componist Bent Lorentzen op pagina 13 van zijn cellostuk The End, en het klinkend effect is weergegeven met een notenbalk waarvan de lijnen als geknapte telefoondraden over de pagina krullen, tezamen met honderden omlaagwolkende witte en zwarte bolletjes.
Het is maar één van de vele intrigerende muziekpagina's in Notations21, een schitterend koffietafelboek op de grens van muziek en beeldende kunst. Wie dacht dat de grafische partituur typisch iets van de jaren '60 was, heeft het mis. Deze tak van expressie is blijkbaar nog springlevend – ofschoon de ruim 150 door samensteller Theresa Sauer verzamelde componisten doorgaans ietwat obscuur zijn (opmerkelijk ook: Nederland ontbreekt geheel in het overzicht).
Maar een grootheid als Karlheinz Stockhausen staat er wel degelijk in, met een van zijn laatste composities, Cosmic Pulses. En John Cage natuurlijk, wiens boek Notations uit 1969 het voorbeeld was voor Sauer. Cage schreef indertijd honderden componisten aan en vroeg ze om een pagina met hun muziekhandschrift, wat een schitterende verzameling opleverde die reikte van kladjes tot visionaire muziekgrafiek.
De 21ste-eeuwse opvolger is aanmerkelijk chiquer: het boek is fullcolour, een stuk oogstrelender, en het gaat eerder om boeiende beelden dan om muzikale grafologie. Hinderlijk is dat veel van de meegeleverde commentaren niet alleen in een petieterig dun lettertje zijn afgedrukt, maar vaak ook nog op een ondergrond van blauwe ruitjes, waardoor de tekst nagenoeg onleesbaar wordt. Dat is jammer, want enige toelichting is soms wel op zijn plaats.
Neem bijvoorbeeld de wonderlijke partituur van Robin Hoffmann, oehr für Hören solo, die precies weergeeft op welke manieren de luisteraar zijn beide handen bij en tegen zijn oren moet houden. Het is dus een gecomponeerde luistersituatie. Waarnaar die luisteraar luistert maakt niet uit, en er is niemand anders die kan horen wat hij hoort. Even curieus is Music sweeps up van William Hellermann: een veger en blik met notenlijnen, waarmee gemorste nootjes kunnen worden opgeveegd en vervolgens uitgevoerd.
Hoewel Notations21 pagina's muziek bevat die gewoon uitvoerbaar en zelfs heel exact genoteerd zijn, is bij het overgrote deel de inbreng van de uitvoerende muzikant heel groot. Sommige collages hebben zelfs zo zijdelings met muzieknotatie van doen dat je kunt concluderen dat hier werkelijk de verbeelding aan de macht is – zo niet de totale waanzin. Maar als die zulke fantastische vormen aanneemt dat ook de lezer geprikkeld wordt om er zijn eigen muziek bij te verzinnen, is dat natuurlijk helemaal geen bezwaar.
Theresa Sauer (red.): Notations21. Mark Batty Publisher; 318 pagina's; € 55,-. ISBN 978 0 9795546 4 3.
http://notations21.net
Het boek Notations van John Cage is hier als pdf te downloaden.
© Frits van der Waa 2011
