de Volkskrant, Kunst & Cultuur, 16 april 2012
Elegante oplossing voor het presenteren van moderne muziek
Koninklijk Concertgebouworkest met oa Huelgas Ensemble, Pierre-Laurent Aimard. Ism Muziekgebouw.
Midden in de Spiegelzaal komt een rolletje papier vol gaatjes in beweging en stijgt uit de pianola een roffelende, bovenmenselijk snelle baslijn op. De perforaties in het papier razen langs als mierenlegers. Er komen twee, drie denkbeeldige rechterhanden bij, die gehamerde akkoorden en rondkringelende melodieën toevoegen. Het resultaat is dolgedraaide, fascinerende boogiewoogiemuziek. Zestig jaar geleden moet de componist, Conlon Nancarrow, maandenlang in de weer zijn geweest met zijn ponsmachine.
'Het begon me al snel te duizelen toen ik over het thema 'layers' begon na te denken', zegt Hans Ferwerda, projectcoördinator van de AAA-serie. 'Alles is namelijk gelaagd. Dus het is weer een allegaartje.' Dat is een ietwat bescheiden typering voor de elegante oplossing die het Koninklijk Concertgebouworkest heeft gevonden voor de vraag hoe je moderne muziek presenteert. Vroeger ging dat bijvoorbeeld met moeizame sandwichformules, tussen twee klassieke composities in. Maar in de nieuwe AAA-serie zet het orkest de deuren wijd open.
Zo staan diezelfde avond de zangers van het Huelgas Ensemble in een kring voor het podium van de stampvolle Grote Zaal, en heffen de Messe de Nostre Dame van Guillaume de Machaut aan. Het komt niet vaak voor dat er in deze ruimte muziek van meer dan zes eeuwen oud wordt uitgevoerd. De 'gelaagdheid' van Machauts muziek is overduidelijk: twee langzame, lage stemmen vormen het fundament terwijl twee hogere stemmen om elkaar heen kringelen. En natuurlijk grijpt dat allemaal op een fascinerende en allesbehalve primitieve manier in elkaar.
Helemaal aan het slot klinkt Machauts muziek nog eens, maar nu in een overweldigende versie voor groot orkest van de Amerikaan Charles Wuorinen, gevat in pompende octaven en gloeiende instrumentale tinten. En daarmee houdt de kruisbestuiving niet op. Zo spelen er in de 14de-eeuwse Cypriotische gezangen moderne fagotten, trombones en hobo's mee, wat op geen enkele manier detoneert. En één van die stukken, Hodie puer nascitur is weer onder handen genomen door de Schotse componist James MacMillan: hij heeft de stemmen iets vertraagd en er een eigen bedachte zilverige muziek overheen gelegd, waarmee het geheel een bovenaardse schoonheid krijgt, alsof een icoon belicht wordt met moderne veelkleurige schijnwerpers.
En dan is er nog het volledige hedendaagse Pianoconcert van György Ligeti, dat met zijn muzikale mechanieken wonderlijk goed aansluit bij de wonderlijke ritmes van de middeleeuwse polyfonie. Pianist Pierre-Laurent Aimard realiseert in zijn eentje al muzikale lagen die zich in verschillende tempo's lijken te bewegen, en het orkest voegt daar nog een veelvoud aan toe.
Aimard is daags tevoren ook van de partij bij het Asko/Schönberg in het Muziekgebouw, waar hij in Antara van George Benjamin microtonale panfluitgeluiden uit een sampler kneedt. Naast Ives, Antheil en Birtwistle speelt het ensemble het nieuwe Days and Nature, een repetitief maar uiteindelijk dramatisch werk van de Australische Kate Moore, waarin de gelaagdheid voortkomt uit de vermenigvulding van bijna identieke motieven.
Ook het Calefax Rietkwintet heeft een primeur met Hymns for Private Use van de jonge Amerikaanse componist Nico Muhly, die zich van grenzen tussen muzikale genres niet veel aantrekt. Toch is het een vrij braaf stuk, met een vervlechting van toonsoorten die doet denken aan de muziek van Benjamin Britten. De devote teksten, sereen gezongen door sopraan Lenneke Ruiten zijn betrekkelijk eendimensionaal. Dan zit er meer diepte in de flankerende fuga van Bach, of de gestapelde motieven die Steve Reich in zijn New York Counterpoint op elkaar legt, met behulp van vijf blazers en twee luidsprekers, tot er een elfstemmige, pulserende muur van geluid ontstaat: eenvoud en veelvoud ineen.
AAA
In de AAA-serie ('actueel, avontuurlijk, aangrijpend') legt het Koninklijk Concertgebouworkest verbindingen tussen verschillende soorten muziek, maar ook tussen uiteenlopende disciplines, telkens aan de hand van een thema. In feite gaat het om een reeks minifestivals die steeds drie of vier dagen duren. Partners zijn onder meer het Stedelijk Museum, het Muziekgebouw aan 't IJ, Spui25 en het nieuwe Eye Filminstituut. Ook zijn er steeds diverse muziekgezelschappen betrokken bij het project.
Opnamen van de Layers-editie worden door Radio 4 uitgezonden op 22 april, om 14.15 uur. De volgende aflevering (19 t/m 23 juni) maakt deel uit van het Holland Festival en heeft als thema Out of the Box. Hoogtepunten zijn nieuw werk van Rijnvos en Saariaho. Zie aaaserie.nl
© Frits van der Waa 2012
